"Kriz var diyorlar ama alışveriş merkezleri insan dolu."&nbsp;Son yıllarda bu cümleyi kaç kez duydunuz? Belki kendinizi de aynı şeyi aklınızdan geçirirken buldunuz. Aslında bu davranış örüntüsünün çok da yeni olmadığını dilimize yerleşmiş atasözlerinden de anlıyoruz: "Borç bini aşınca her gün baklava-börek yenirmiş"ten "Battı balık yan gider"e...Bugünlerde ise bu davranış, en basit hâliyle "yarınlar yokmuş gibi harcama" olarak Türkçeye çevirebileceğimiz doom spending terimiyle açıklanıyor. Yalnızca Türkiye'de değil, tüm dünyada yayıldığını gördüğümüz bu davranış biçimi, ekonomik kriz ve belirsizlik ortamlarında artan ve hatta lükse kayan harcama alışkanlıklarına işaret ediyor.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Peki, bilinen tüm ekonomi teorilerine göre, ekonomik belirsizliklerin arttığı kriz süreçlerinde çılgınca harcama yapmak yerine tasarrufa yönelmesi beklenen insanlar neden böyle davranıyor?</li></ul><h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Tüketimin dayanılmaz hafifliği&nbsp;</h2><a fr-original-style="" href="https://www.psychologytoday.com/gb/blog/a-funny-bone-to-pick/202312/27-of-americans-are-doom-spending-due-to-stress" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Psychology Today</a>, doom spending&nbsp;alışkanlığını, insanların gelecekleri hakkında karamsar hissettiği ekonomik belirsizlik ve kriz dönemlerinde "kendini rahatlatma isteği" ile açıklıyor.King's Business School'da finans alanında öğretim görevlisi olan Ylva Baeckström, sağlıksız bulsa da bu davranış biçiminin kadercilik ile <a fr-original-style="" href="https://www.cnbc.com/2024/09/23/young-people-are-doom-spending-heres-what-it-is-and-how-to-stop-it.html" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">ilişkilendirilebileceğini</a>&nbsp;söylüyor. Baeckström, sürekli çevrimiçi yaşayan gençlerin, internette üstlerine yığılan olumsuz haberlerin de etkisiyle kapıldıkları karamsarlıkla, sağlıksız harcama alışkanlıkları geliştirerek baş ediyor olabileceklerini ifade ediyor.Veriler: Credit Karma şirketinin ABD'deki harcamalara yönelik yaptığı <a fr-original-style="" href="https://www.creditkarma.com/about/commentary/forget-doom-scrolling-americans-now-doom-spend-to-cope-with-stress" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">anketin</a> sonuçları, ABD vatandaşlarının %27’sinin doom spending yaptığını gösteriyor.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Y kuşağının %33’ü, Z kuşağının ise %35’i bu davranış biçimine kapılıyor. Aynı araştırma, ABD’lilerin %96'sının ekonominin mevcut durumu hakkında endişeli olduğuna ve dörtte birinden fazlasının stresle başa çıkmak için harcamalarını kıstığına da işaret ediyor.&nbsp;</li></ul>Üstelik bu fenomen sadece ABD’ye özgü değil. CNBC Make It'e konuşan ve Kolombiya'da ailesiyle birlikte yaşayan 28 yaşındaki halkla ilişkiler uzmanı Stefania Troncoso Fernández, aslında para biriktirmek istediğini ancak yüksek enflasyon ve siyasi belirsizliğin tasarrufu mantıksız hâle getirdiğini söylüyor. Fernández, bu yüzden giyim ve seyahate dikkatsizce para harcadığını ifade ediyor.&nbsp;Zira konut gibi daha değerli bir yatırım yapamayacağını hissediyor. Fernández, pek çok arkadaşının da benzer bir düşünceyle hareket ettiğinin de altını çiziyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Ebeveynlerinden daha yoksul olacak ilk nesil</h2>Survey Monkey tarafından dünya çapında 4 binden fazla katılımcıyla yapılan International Your Money Financial Security Survey'e <a fr-original-style="" href="https://www.cnbc.com/2024/04/03/survey-adults-say-theyre-doing-worse-financially-than-their-parents.html" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">göre</a>, küresel olarak yetişkinlerin yalnızca %36,5'i maddi olarak&nbsp;ebeveynlerinden daha iyi durumda olduklarını düşünürken %42,8'i ebeveynlerinden daha kötü durumda olduklarını belirtiyor.Araştırmanın sonuçlarını yorumlayan Baeckström, şu anda yetişen nesli, çok uzun bir süredir ebeveynlerinden daha yoksul olacak ilk nesil&nbsp;olarak nitelendiriyor. Daha da önemlisi bu nesil, anne ve babalarının başardıklarını asla başaramayacaklarını hissediyor.&nbsp;McKinsey’nin yaptığı bir başka <a fr-original-style="" href="https://www.mckinsey.com/featured-insights/sustainable-inclusive-growth/future-of-america/how-does-gen-z-see-its-place-in-the-working-world-with-trepidation" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">araştırmaya göre</a><a href="https://www.mckinsey.com/featured-insights/sustainable-inclusive-growth/future-of-america/how-does-gen-z-see-its-place-in-the-working-world-with-trepidation" rel="noopener noreferrer" target="_blank" fr-original-style="" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;"></a>, Z kuşağının yarısından fazlası asla bir ev alamayacağına inanıyor. Ev, araba almak, çocuk sahibi olmak gibi ebeveynlerinin belki de zamanında rahatlıkla erişebildikleri dönüm noktalarını hayal bile edemedikleri için kendilerini "küçük lüksler"&nbsp;ile ödüllendiriyorlar.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Doom spending’in önüne nasıl geçilir?</h2>Sağlıksız harcama alışkanlıklarının üstesinden gelmek istiyorsanız parayla ilişkinizi anlamanın önemini vurgulayan Baeckström, bunun çocukluk döneminden itibaren başladığına işaret ediyor:<blockquote fr-original-style="" style="margin: 0px 0px 1em; border-left: 2px solid rgb(94, 53, 177); padding-left: 5px; color: rgb(94, 53, 177); box-sizing: border-box;">"Parayla güvenli bir bağınız olduğunu düşünmeden güçlü bir değerlendirme yapamayabilirsiniz. Bilgi toplar, öğrenir, anlar, tanımlar ve değerlendirebilirsiniz. Ancak güvensiz bir ilişkiniz varsa veya bundan kaçınıyorsanız kontrolsüz harcama davranışına kapılmanız muhtemeldir. Parayla güvenli bir ilişki, kişinin yetiştirilme tarzı, ailesinin parayı nasıl yönettiği veya kimin kontrol ettiğiyle de ilgili olabilir.”</blockquote>Kontrolsüz harcama davranışında finansal okuryazarlık eksikliğinin de rolü olduğunu düşünen Fernández ise ailesinin ekonomik güçlüklerle boğuşması nedeniyle hiç kimsenin kendisini tasarruf etmeye teşvik etmemesini de bir etken olarak görüyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Ödeme acısını artırın</h2>Varlık yönetimi platformu Belong'un Kurucu Ortağı Samantha Rosenberg, alışverişi daha zor hâle getirmenin kontrolsüz harcamaların önüne geçmekte faydalı olabileceğini söylüyor. Çevrimiçi alışverişin aşırı harcamaları daha da artırabileceğini savunan Rosenberg, klasik alışverişi tercih etmenin dürtüsel satın alımları önleyebileceğini düşünüyor:<blockquote fr-original-style="" style="margin: 0px 0px 1em; border-left: 2px solid rgb(94, 53, 177); padding-left: 5px; color: rgb(94, 53, 177); box-sizing: border-box;">"Mağazayı seçmek, oraya gitmek, ürünü bizzat değerlendirmek ve ardından satın almak için sırada beklemek gibi ek karar noktaları, yavaşlamanıza ve satın alma kararınız hakkında daha eleştirel düşünmenize yardımcı olacaktır."</blockquote>Ayrıca mobil bankacılık bildirimlerini yöneterek harcamalarınızı daha belirgin hâle getirip, kendinize "ekstra bir acı" da yaşatabilirsiniz. Çevrimiçi ödemelerin çok hızlı ve kolay olmasının da ödeme üzüntüsünü engellediğini belirten Rosenberg, satın almayla ilgili karar sürecindeki parayı teslim ederken yaşanan acının ortadan kalkmasının kontrolsüz harcamayı desteklediğini hatırlatıyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Bütçenizi planlayın ve sadık kalın</h2>Bütçenizi planlayarak ve bu plana sadık kalarak doom spending sendromundan korunabilirsiniz. Bunun için birçok farklı bütçe planlama taktiği&nbsp;var.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">En temel olanı: Gelirin %50’sini ihtiyaçlara, %30’unu isteklere ve kalan %20’sini de tasarrufa ayırmak olabilir.&nbsp;</li></ul>Paranın satın alma gücünün giderek gerilediği ülkemizde bu planlamayı tutturmanın bir hayli zor olduğu bir gerçek. Ancak ihtiyaçlarınız için kullanmanız gereken tutarı, istekleriniz için kontrolsüzce harcarsanız zorlu ekonomik koşullarla mücadelenin daha da içinden çıkılmaz bir hâle gelebileceğini unutmamalısınız.

Pareto İçgörü

Özellikle gençler arasında yaygın olan kontrolsüz harcama, yani doom spending, ekonomik belirsizliklerin ve krizlerin ortasında çılgınca alışveriş yapmak anlamına geliyor. Araştırmalara göre, konut gibi daha büyük yatırımlara gücünün yetmeyeceğini düşünen gençler, alışveriş yaparak kendilerini iyi hissetmeyi tercih ediyor.

Doom spending: Kriz ortamında çılgınca alışveriş yapmak

İşte o son viraja geldik.Yıl değerlendirmeleri, öğrendiğimiz dersler, aldığımız ama belki de uygulamaya elimizin ve aklımızın gitmediği kararların açıldığı günlerdeyiz. Ama önümüzde 365 gün daha var, değil mi? O zaman açılsın ajandalar, yeni hedefler ve kararlar not alınsın. Evet hevesliyiz, hiç olmadığımız kadar! Üstelik gençliğimiz de var. 31 Aralık gecesini 1 Ocak'a bağlayan sürede her şeyi yapabileceğimizi ve hayata yeniden başlayabileceğimizi düşünüyoruz.Peki sonra ne oluyor?Daha yılın ilk ayını bitirir bitirmez üzerimize bir ağırlık çökmüş gibi hissediyoruz. Daha önümüzde pek çok ay olmasına rağmen genel bir isteksizlik giriyor hayatımızla hedeflerimiz arasına. Sanki ajandamızın kapağını büyük bir şevkle açıp yeni hayatımıza giriş yapmamışız gibi umutsuz hissediyoruz. Peki tüm o heyecan nereye gidiyor?Heyecanımız gitti çünkü bütün bir yıl sindire sindire yememiz gereken büyüklükte bir yemeği bir ayda yemeye çalıştık. Şu anda midemiz tamamen doldu ve yeniden hareket edebilmeyi bekliyoruz. Bu benzetmemin bilimsel bir karşılığı da var. <a fr-original-style="" href="https://www.psychologytoday.com/us/blog/brain-wise/201612/the-science-why-new-years-resolutions-dont-work" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Psychology Today</a>’deki yeni yıl kararları makalesinde Dr. Susan Weinschenk alışkanlıkların koşullu doğasından bahsederek büyük bir alışkanlığı değiştirmek için küçük yeni bir tane yaratmanın önemini vurgulayarak ekliyor:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(250, 218, 196); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(250, 218, 196); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">Alışkanlık yaratmak kolaydır ama küçük bir eylem seçmelisiniz. Daha fazla egzersiz yapmak küçük bir eylem değil. Yeni yıl kararlarının işe yaramamasının büyük bir nedeni budur. Eski bir alışkanlığı yenisiyle değiştirmek istiyorsanız bu küçük olmalıdır.</blockquote>Alışkanlık yaratmak kolay olsa da yeni yıl kararlarımızı devam ettiremememizi etkileyen bazı yanlış davranış kalıplarımız da olmalı. Bugün yeni yıl kararlarımızın ardındaki dev kuyuya girecek ve alışkanlıklarımızda neleri değiştirebileceğimize bakacağız.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Yeni yıl hedeflerinin sürdürülebilirliği mümkün müdür?</h3>2022’de en çok önemsediğiniz yeni kararınız neydi ve gerçekleştirebildiniz mi? 20’lik olarak 100 kişinin katıldığı küçük bir anket yaptık. Sonuçlar %61 oranında yeni yıl hedeflerinin gerçekleştirilemediğini gösteriyordu. En yaygın hedeflerden bazıları ise şunlardı:<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Yeni iş bulmak / iş değiştirmek</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Sınavları kazanmak</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Daha fazla para kazanmak</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Kendini sevmeyi öğrenmek</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Terapiye başlamak</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Toksik insanları hayatımızdan çıkarmak</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ülke değiştirmek</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Aşkı bulmak</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Hedef üniversiteyi kazanmak / mezun olmak</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Daha çok gezebilmek</li></ul>Cevaplara baktığımızda birçoğunun hayatımızı bir noktadan diğer noktaya taşıyan ya da yeni başlangıçlar yapmamızı sağlayan kararlar olduğunu görüyoruz. Yeni yılda, yeni ve büyük hedefler koymayı önemsiyoruz. Bu isteğimiz araştırmacıların "<a fr-original-style="" href="https://pubsonline.informs.org/doi/10.1287/mnsc.2014.1901" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">yeni başlangıç etkisi</a>" adını verdiği durumun zamansal dönüm noktalarına denk gelmesiyle doğru orantılı olarak gelişiyor. Yeni yıl da bu zamanlardan biri. Yeni bir sayfa açtığımızı düşünerek hayatımız üzerinde daha çok söz sahibi olmak istiyoruz. Peki hedeflerimizin sürdürülebilirliğini etkileyen şeyler nedir?<a fr-original-style="" href="https://www.verywellmind.com/how-to-keep-your-new-years-resolutions-2795719" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">VeryWell Mind’ın</a> yer verdiği bir çalışmada yeni yıl kararları veren kişilerin sadece %12’sinin hedeflerinde başarıya ulaştıkları kaydedilirken, <a fr-original-style="" href="https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0234097" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">2020’de yapılan başka bir çalışmada,</a> katılımcıların %55’inin bir yıl boyunca hedeflerini sürdürebildiklerinden mutlu olduklarını ortaya koydu.Bu çalışmalara bakarak yeni yıl kararları vermek kadar bu kararların arkasındaki motivasyonları da incelemek gerekiyor. Çünkü kendimize verdiğimiz nedenler yeni yıl kararlarını devam ettirme süremizi büyük oranda etkiliyor.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Yeni yıl kararlarına çok mu anlam yüklüyoruz?</h3>Şöyle bir düşündüğümüzde ocak ayına girdiğimizde önümüzde bizi kocaman bir yılın bekliyor olması üzerimizde büyük bir ‘hayatımı değiştireceğim’ stresi yaratıyor olabilir. Özellikle ocak ayının ilk günlerinde söylenen o meşhur ‘yeni bir yıl yeni bir ben’ cümlesi geri kalan 300 küsur gün için oldukça iddialıdır. Bu daha en baştan kendimize ‘kanıtlayacak’ bir misyon yüklemektir. Daha yaşanmamış bir yıl için bu kadar iddialı olmak vücudumuzda güçlü bir adrenalin yaratabilir. Vücudumuzdaki adrenalin ise ‘<a fr-original-style="" href="https://www.psychologytools.com/resource/fight-or-flight-response/#:~:text=The%20fight%20or%20flight%20response,body%20to%20fight%20or%20flee." style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">savaş ya da kaç’</a> durumuyla ilişkilidir. Stresli durumlara karşı verilen bu otomatik tepkiyi yeni yıl hedeflerimize uygularsak karşımıza böyle bir manzara çıkabilir.Zihnimiz ve bedenimiz bizi üzerimizde baskı yaratan durumlardan korumak ister. Yeni yıl hedeflerimiz biz fark etmesek de aşırı anlam yüklediğimiz ve bu yüzden de bizi strese sokan bazı durumları tetikleyebilir. Dolayısıyla vücudumuz bizi korkutan şeylerden uzaklaştırmak isteyecektir. Yani yeni yıl hedeflerimizden ve yeni benliğimizden!Peki yeni yıl kararlarından tümden uzak mı durmalıyız? Tabii ki hayır. Sadece kendimizi ve sınırlarımızı iyi tanımalı ve hedeflerimize bir farkındalık getirmeliyiz. Psychology Today’deki makaleye tekrar dönecek olursak, Dr. Susan Weinschenk’in söylediği alışkanlıklar psikolojisi kavramı burada oldukça işimize yarayabilir. Alışkanlıklarımızın hayatımıza oturmasına alışırken büyük sözlerdense küçük eylemlerin daha çok işlevi vardır. Yeni bir alışkanlığı ise ancak mevcut olan bir alışkanlığa ekleyerek oluşturabiliriz.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Peki nasıl yapmalı?&nbsp;</h3>Sabit hedef belirleyerek bu hedefin alt dallarına inmeliyiz. Hedefimiz her gün düzenli olarak spor yapmaksa, spor eylemini sadece spor salonlarıyla sınırlı tutmamalıyız. Ofisimize giderken haftada 2 gün asansör yerine merdivenleri kullanabiliriz. Seçenekler bu şekilde artırılabilir. Asıl amacımızın hedeflerimizi gerçekleştirmek olduğunu düşünsek bir önemli adım da bu hedeflerin sürdürülebilirliği.<a fr-original-style="" href="https://www.refinery29.com/en-us/why-new-years-resolutions-fail" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Refinery 29’da</a> da bahsedildiği gibi yeni yıl hedeflerimize yaklaşırken ‘yeni yıl taahhütlerime ayak uydurmak için zaman yaratırken onlara nasıl daha farkındalıkla yaklaşabilirim’ diye düşünmemiz bizim için bir hedefi başarmaktan çok onu daha verimli bir şekilde hayatımıza dahil etmemizi sağlayacaktır. Sonuçta her yıl gibi yine yarıştığımız şey hedeflerimiz değil, kendimiziz.

Psychology Today ile ilgili hikayeler